Η αισθητική αποκατάσταση είναι μια επέμβαση η οποία συνεισφέρει στην κατανόηση των έργων τέχνης από το κοινό, ώστε να μπορούν να τα απολαμβάνουν ολοκληρωμένα. Πρέπει πάντοτε να γίνετε με σεβασμό ως προς την ιστορικότητα και την καλλιτεχνική αξία του αντικειμένου. Για την αισθητική αποκατάσταση των τοιχογραφιών έχουν χρησιμοποιηθεί πολλές τεχνικές βασισμένες στη φιλοσοφία των αποκαταστάσεων που ισχύει σε κάθε εποχή. Για τις αποσπασμένες τοιχογραφίες, συγκεκριμένα, υπάρχουν διαφοροποιήσεις λόγω συνθηκών, που επηρεάζουν την τελική επιλογή των μεθόδων αποκατάστασης, όπως είναι οι σταθερές κλιματολογικές συνθήκες που επικρατούν στο χώρο που φυλάσσεται η αποσπασμένη τοιχογραφία και η ικανότητα αντιμετώπισης του έργου σαν φορητό έργο.

Ο συντηρητής, κατά την ολοκλήρωση των εργασιών συντήρησης, έρχεται αντιμέτωπος με το μεγάλο ερώτημα: Είναι απαραίτητη η αισθητική αποκατάσταση στο έργο τέχνης που συντηρεί; Τα τελευταία χρόνια έχει γίνει κοινά αποδεκτή η θεωρία του Cesare Brandi, η οποία αναφέρει ότι θα πρέπει να μειώνετε η ενόχληση που δημιουργείται από τις απώλειες, ενώ παράλληλα δεν θα επηρεάζεται η αυθεντικότητα του έργου. Πρακτικά υπάρχει ο “κανόνας” των “6 inches, 6 feet”, ανάμεσα στους επαγγελματίες συντηρητές. Στις 6 inches θα πρέπει να είναι διακριτή η συμπλήρωση, αλλά όχι στα 6 πόδια. Παράλληλα πρέπει να ακολουθείται και ο κώδικας δεοντολογίας του ICOMOS που αναφέρει ότι η αισθητική αποκατάσταση θα πρέπει να γίνεται μόνο αν κρίνεται αναγκαίο, με αναστρέψιμα υλικά και με τρόπο που να είναι ευδιάκριτη από την αυθεντική τοιχογραφία.

Μια μέθοδος που δεν είναι ακαδημαϊκά αποδεκτή, αλλά χρησιμοποιείται ακόμα είναι η μιμητική αποκατάσταση. Δηλαδή η αποκατάσταση, που δεν ξεχωρίζει η συμπλήρωση από την αυθεντική επιφάνεια. Για να γίνει σωστά θα πρέπει να τοποθετηθούν διαφορετικά υλικά από τα αυθεντικά και να υπάρχει τεκμηρίωση για το πως ήταν το  έργο πριν την αποκατάσταση. Φυσικά, επειδή ο συντηρητής δεν είναι ο καλλιτέχνης του έργου, σέβεται το ζωγράφο και δεν επεμβαίνει στο έργο, ούτε συμπληρώνει χωρίς να γνωρίζει το αυθεντικό απεικόνιση της τοιχογραφίας.

 

O ουδέτερος τόνος συνήθως επιλέγεται όταν υπάρχει απώλεια μεγάλου μεγέθους. Στην απώλεια τοποθετείται κονίαμα σε χαμηλότερο επίπεδο από το επίπεδο της ζωγραφικής επιφάνειας, ώστε να ξεχωρίζει το αυθεντικό. Το κονίαμα που επιλέγεται έχει ουδέτερο τόνο ώστε το χρωματικό αποτέλεσμα να μην υποβαθμίζει το θέμα της τοιχογραφίας. Ο χρωματικός τόνος
επιλέγεται σε σχέση με την χρωματική σύνθεση του ζωγραφικού έργου. Έτσι, αν και ο συντηρητής δεν αναδομεί τη φόρμα μέσα από την επέμβαση, μπορεί ο θεατής να αντιληφθεί συνολικά το απεικονιζόμενο έργο. Στις αποσπασμένες τοιχογραφίες το κονίαμα που επιλέγεται μπορεί να είναι πλαστικό, δηλαδή το συνδετικό μέσο του κονιάματος να είναι ακρυλική ή βυνιλική διασπορά. Το προτέρημα ενός τέτοιου κονιάματος είναι ότι αφαιρείται σχετικά εύκολα με τη χρήση ακετόνης. Συγκεκριμένα η ακετόνη μαλακώνει και διογκώνει το πρόσθετο υλικό, όποτε με μηχανικό τρόπο, και χωρίς να ασκηθεί πίεση, αφαιρείται και δεν επηρεάζεται η αυθεντική τοιχογραφία. Θα πρέπει να γίνετε φυσικά πρώτα σποτ τεστ, ώστε να σιγουρευτεί ο συντηρητής ότι η ακετόνη δεν φθείρει την τοιχογραφία.

Η μέθοδος που σε ακαδημαϊκό επίπεδο επιλέγεται, είναι το rigattino ή trateggio. Η απώλεια καλύπτεται από γραμμική συμπλήρωση αποτελούμενη από κάθετες γραμμές με χρώμα, ώστε από απόσταση η εικόνα να φαίνεται ολοκληρωμένη αλλά από κοντά να ξεχωρίζει η συμπλήρωση. Τα χρώματα τοποθετούνται σε επίπεδα και συνήθως τοποθετούνται τρία με τέσσερα χρώματα που σε συνδυασμό και από απόσταση αναπαράγουν τον ίδιο τόνο με τον αυθεντικό. Η τεχνική αναπτύχθηκε το 1945-50 στο Istituto Centrale del Restauro και βασίστηκε στη θεωρεία του Cesare Brandi: “Theory of restoration”. Αυτού του είδους η τεχνική αναδομεί την εικόνα και την κάνει πιο κατανοητή στον παρατηρητή, χωρίς να επεμβαίνει στην αυθεντικότητα του τεχνουργήματος.

Ένας ακόμα τρόπος αισθητικής αποκατάστασης είναι η γραμμική αποκατάσταση. Αυτή η τεχνική χρησιμοποιείται, συνήθως, σε τοιχογραφίες που δεν έχουν αποσπαστεί και έχουν διακοσμητικά μοτίβα. Ανάλογα βέβαια με την περίπτωση μπορεί να επιλεγεί ως μέθοδος αποκατάστασης και σε αποσπασμένες τοιχογραφίες . Στην περίπτωση απώλειας συμπληρώνεται μόνο το περίγραμμα χωρίς να προστίθεται χρώμα. Αν και αυτή η τεχνική έχει το προτέρημα ότι δεν αλλοιώνει την τοιχογραφία, ο θεατής θα πρέπει να ολοκληρώσει την εικόνα στο μυαλό του με την βοήθεια του βασικού σχεδίου.

Με την ανάπτυξη της τεχνολογίας υπάρχουν πολύ τρόποι να αποδοθεί ολοκληρωμένη η τοιχογραφία χωρίς να γίνει καμία επέμβαση σε αυτήν. Εδώ θα αναφέρω ένα παράδειγμα γιατί είναι μια εξελισσόμενη τεχνική και ακόμα σε πρώιμο στάδιο, αλλά έχει πολλά πλεονεκτήματα και στο μέλλον πιθανόν να χρησιμοποιείται ευρέως. Στο Sant Climent στη Taüll υπήρχαν πολύ σημαντικές τοιχογραφίες της Ρομανικής περιόδου περίπου το 1123 μ.χ. Στις αρχές του 20ου αιώνα αποσπάστηκαν και μεταφέρθηκαν στη Βαρκελώνη στο Μουσείο Nacional d’Art de Catalunya. Στον ναό για 55 χρόνια, υπήρχε αντίγραφο των τοιχογραφιών που κάλυπτε τμήματα της αυθεντικής τοιχογραφίας. Το 2013 το αντίγραφο αφαιρέθηκε, τα θραύσματα που ήρθαν στην επιφάνεια συντηρήθηκαν και ξεκίνησε το πρότζεκτ  Taüll 1123 για την ανάδειξη των τοιχογραφιών στο ναό. Εικονικά προβάλουν την τοιχογραφία στην αρχική της θέση όπως είναι σήμερα και πλήρως αποκατεστημένη. Για περισσότερες πληροφορίες στο http://pantocrator.cat/en/

Η αισθητική αποκατάσταση είναι απαραίτητη, τουλάχιστον ως ένα βαθμό, για να μπορεί το κοινό να κατανοήσει και να μάθει το παρελθόν του έργου  έχοντας μια ολοκληρωμένη εικόνα  γι΄ αυτό. Υπάρχει μια ποικιλία μεθόδων για αποσπασμένες τοιχογραφίες. Κάποιες είναι ακαδημαϊκά αποδεκτές και κάποιες άλλες όχι, όμως οι περισσότερες ακόμα χρησιμοποιούνται στην αποκατάσταση των έργων. Με την πρόοδο των τεχνικών μεθόδων η αισθητική αποκατάσταση πιθανόν να αλλάξει μορφή και να μην έχει επεμβατικό χαρακτήρα αλλά με οπτικοακουστικά μέσα να επιτυγχάνεται η απόδοση της αποσπασμένης τοιχογραφίας και να γίνεται κατανοητή από το κοινό.

Βιβλιογραφία

Isabelle Brajer,2002, Transfer of Wall paintings: Based on Danish Experience, London: Archetype Publications

Norblin, St., 2010, Tratteggio retouch and its derivatives as an image reintegration solution in the process of restoration Case study : restoration of a 20th century lithograph film poster, EGG-2010 – Horizons

Stanley Price, N., (Edit.), et alli, 1996, Historical and philosophical issue in the conservation of cultural heritage, Los Angeles: The Getty Conservation Institute

http://pantocrator.cat/en/, November 9, 2015