Η αφορμή για το συγκεκριμένο άρθρο είναι ο θαυμασμός μου για τα αθουλέχος μετά από ταξίδι στο Πόρτο της Πορτογαλίας. Είναι μια τέχνη με περίπλοκη ιστορία και ανεξάντλητη ποικιλία στις εκφάνσεις της, παρότι η μονάδα σύνθεσης που χρησιμοποιεί είναι ένα μικρό κεραμικό τετράγωνο.
Η ετυμολογία και η αφετηρία– Η λέξη αθουλέχος προέρχεται από την αραβική γλώσσα, και όχι από το ισπανικό ‘’azul’’ (γαλάζιο), όπως συγχέεται συνήθως. Η αρχική ρίζα ‘’al zulaycha’’ ή ‘’azzelij’’ σημαίνει ‘’μικρή λουστραρισμένη πέτρα’’, μια φράση που με τη σειρά της λέγεται πως προήλθε από την προγενέστερη τέχνη του μωσαϊκού. Μια σύντομη περιγραφή για τα αθουλέχος γίνεται σε μορφή χρονολογίου (βλ. εικόνα 1).
Εικόνα 1: Το διάγραμμα περιγράφει την ιστορία των αθουλέχος συνδυάζοντας ορόσημα και χαρακτηριστικά δείγματα κάθε εποχής.
Το ύφος– Τα αθουλέχος ίσως ένα από τα πιο προσιτά είδη τέχνης, που χρησιμοποιεί το τετραγωνικό πλακίδιο ως μονάδα επένδυσης. Ο χαρακτηρισμός ως προσιτή τέχνη οφείλεται κυρίως σε δύο λόγους. Κατ’ αρχάς, ανήκει στη λαογραφική τέχνη της χώρας, καθώς μπορεί να φιλοτεχνηθεί ακόμα και από μικρούς καλλιτέχνες. Ταυτόχρονα, η επένδυση με αθουλέχος σε εσωτερικούς χώρους ή προσόψεις που ανήκουνε σε δημόσια κτίρια (π.χ. Σταθμός São Bento, εικόνα 2) και χώρους λατρείας (π.χ. Καθεδρικός Ναός ή Sé do Porto, Igreja do Carmo) επιτρέπει την ελεύθερη πρόσβαση κάθε ενδιαφερόμενου, ανεξάρτητα από την κοινωνική και οικονομική του κατάσταση. Ακόμη, ο ίδιος λόγος καθιστά την κεραμική ως κομμάτι της καθημερινότητας και τους κατοίκους της πόλης εξοικειωμένους δέκτες της.
Εικόνα 2: Ο σιδηροδρομικός σταθμός São Bento, σύμφωνα με σχέδιο του Marques da Silva και επενδυμένο με κεραμική του Jorge Calaço (1916).
Η χρηστικότητα– Το καλλιτεχνικό αυτό μέσο διαδόθηκε λόγω της πρακτικότητας της εφαρμογής του. Το κόστος προετοιμασίας του είναι χαμηλό, ενώ ακόμα διευκολύνει τη διαδικασία επένδυσης και συντήρησης της κτιριακής πρόσοψης.
Τα βήματα της τεχνοτροπίας– Η διαδικασία προετοιμασίας και παραγωγής αθουλέχος χωρίζεται σε 5+1 στάδια (βλ. εικόνα 3). Η επιλογή του κατάλληλου αργίλου (ή αλλιώς πηλού terracotta) είναι το πρώτο βήμα και ίσως το πιο καθοριστικό. Στη συνέχεια, το υλικό καλουπώνεται με τη βοήθεια τετραγωνικού οδηγού, που κυμαίνεται από 13 μέχρι 14.5 εκατοστά, σύμφωνα με την τάση του 17ου αιώνα. Η διάσταση αυξάνεται πολύ αργότερα στα 20 εκατοστά με την έλευση του 20ου αιώνα. Έπειτα, το πλακίδιο επικαλύπτεται με λευκό υαλώδες σμάλτο και αφού στεγνώσει, είναι έτοιμο για διακόσμηση. Η τεχνική της ζωγραφικής σε αυτό το στάδιο μπορεί να διαφέρει (Estampilhagem, Majólica, Aresta, Corda-Seca), κάτι που καθορίζει και την τελική υφή. Στη συνέχεια, τα πλακίδια τοποθετούνται σε κεραμικό κλίβανο στους 980 -1000° C. Ένα ψήσιμο δηλαδή αρκεί και για τη σκλήρυνση του πηλού και για την υάλωση της επιφάνειας. Το τελικό στάδιο, που εφαρμόζει τη χρησιμότητα της συγκεκριμένης τέχνης, είναι αυτό που στα ισπανικά ονομάζεται alicatado. Η απόδοση στα ελληνικά είναι πιθανώς ‘’πλακόστρωση’’ ή ‘’επίστρωση’’, στην συγκεκριμένη περίπτωση κατακόρυφη. Στο τέλος, η επίστρωση αποκαλύπτει είτε γεωμετρικές είτε ζωγραφικές συνθέσεις, ανάλογα με τη χρήση και τη σημαντικότητα του έργου.
Εικόνα 3: 5+1 απλοποιημένα στάδια της διαδικασίας.
Το ταξίδι– Το κεντρικό σχόλιο του άρθρου είναι πως η τέχνη συχνά εξαπλώνεται σύμφωνα με τις διεθνικές σχέσεις και μεταλλάσσεται χωρίς γεωγραφικούς φραγμούς. Όπως προδίδει και η σύντομη ετυμολογία παραπάνω, η κεραμική αθουλέχος έφτασε στην Πορτογαλία από την Ισπανία, όπου η αραβική επιρροή ήταν έντονη, ιδιαίτερα στα μεσογειακά παράλια της χερσονήσου. Η πρώτη μεγάλη παραγωγή σημειώθηκε στις αρχές του 16ου αι. Το εμπόριο με Ιταλία και Φλάνδρα (σημερινή περιοχή Ολλανδίας και Βελγίου) ευνόησε τα αθουλέχος, καθώς νέες τεχνικές και στυλ εμπλούτισαν το λεξιλόγιο τους. Ακόμη, η εγκατάσταση σε εργαστήρια της Λισαβόνας, ιδιαίτερα από σημαντικούς Φλαμανδούς καλλιτέχνες επηρέασε και καθόρισε την χαρακτηριστική διχρωμία του αθουλέχος της Πορτογαλίας. Η εμμονή στο μπλε του κοβαλτίου και το άσπρο προήλθε έμμεσα από την Κίνα και την κεραμικής της Δυναστείας Μινγκ (1368-1644), που αποτέλεσε πηγή έμπνευσης του ‘’Delfts blauw‘’ μέσα από τις ήδη ανεπτυγμένες εμπορικές σχέσεις ανάμεσα στις περιοχές (βλ. εικόνα 4). Η υπερπόντια εξαγωγή στις αποικίες της αυτοκρατορίας ξεκίνησε τον 17ο αι, από όπου εξωτικά θέματα ήρθαν στην Πορτογαλία ως αντιδάνειο.
Εικόνα 4: Συλλογή από κεραμικά Delftware, στο μουσείο Royal Delft.
Περισσότερα– Καθώς η παρούσα προσπάθεια γνωριμίας με τα αθουλέχος είναι σύντομη και περιεκτική ή ακόμα και επιφανειακή, ο αναγνώστης μπορεί να ασχοληθεί ξεκινώντας με μια από τις παρακάτω προτάσεις. Κατ’ αρχάς, η πρωτοβουλία Azulejos Do Porto παρέχει πλούσιο κατάλογο για τα αθουλέχος της πόλης, που λειτουργεί ως οπτικό οδηγός για που συμπληρώνεται με πληροφορίες για την ακριβή τοποθεσία και την προέλευση τους. Η ομάδα συνεργάζεται ακόμα με επίσημους φορείς, όπως το Ινστιτούτο Ιστορίας Τέχνης. Επίσης, αξίζει να αναφερθεί το Εθνικό Μουσείο Αθουλέχος (1965) που βρίσκεται στη Λισαβόνα και στεγάζεται στο μοναστήρι Madre de Deus (1509). Το πιο εντυπωσιακό έκθεμα του είναι μια σύνθεση από 1300 πλακίδια που αναπαριστά τη Λισαβόνα προ του σεισμού του 1755. Το Μουσείο διαθέτει ακόμα ηλεκτρονική περιήγηση σε επιλεγμένους χώρους αλλά και οδηγό με κείμενο για 124 εκθέματα.
Συνοψίζοντας, η τέχνη αθουλέχος έχει καταφέρει να προσαρμοστεί στις τάσεις της εποχής και συνεχίζει την πορεία της μέχρι σήμερα (βλ. εικόνα 5). Η ιστορία της εμπνέει για περισσότερα ταξίδια όχι μόνο στην Πορτογαλία, αλλά και σε άλλες χώρες που συμπληρώνουνε τον ‘’χάρτη’’ της.
Εικόνα 5: Οι 20 πρώτοι σταθμοί του μετρό στη Λισαβόνα (1959-1972) έχουν διακοσμηθεί υπό την επίβλεψη της Maria Keil (1914-2012).
Πηγές
Κείμενο
http://redeazulejo.fl.ul.pt/timeline/timeline-pt.html
http://www.museudoazulejo.gov.pt/
https://www.vortexmag.net/azulejos-portugueses/
http://heritagetimes.eu/the-portuguese-azulejos-a-heritage-over-the-seas/
https://rutacultural.com/azulejos-portugueses/
https://artsandculture.google.com/partner/national-azulejo-museum
Εικόνες
https://www.dosde.com/discover/azulejos-andaluces/
https://thecaminoprovides.com/2017/05/01/porto-memories-sao-bento-railway-station/
https://azulejosporto.pt/tiles/rua-do-duque-de-palmela-118/
https://www.vakantieveilingen.nl/i/dagje-uit/museum/delft
Δες περισσότερα
https://www.youtube.com/watch?v=AYq_YJgUD9E
Αρχιτέκτονας, γεννημένη στην Αθήνα. Της αρέσει η ανάγνωση της πόλης και αντλεί έμπνευση από τους κρυμμένους θησαυρούς της. Καλωσορίζει οποιαδήποτε ιδέα ή ένσταση.