Diana and Callisto (Άρτεμη και Καλλιστώ), Tizziano, 1556-59 μ.Χ., Εθνική πινακοθήκη της Σκωτίας. Απεικονίζει την Άρτεμη να αντιλαμβάνεται την εγκυμοσύνη της Καλλιστούς, την ώρα που λούζονταν σε μία πηγή στο όρος Μαίναλο.

Ο μύθος της Καλλιστούς έχει διάφορες παραλλαγές, με την πιο διαδεδομένη να είναι αυτή στην οποία η Καλλιστώ μεταμορφώθηκε σε αρκούδα. Η Καλλιστώ, πατέρας της οποίας ήταν ο Λυκάων, ήταν μια από τις παρθένες νύμφες που συνόδευαν την Άρτεμη θεά του κυνηγιού. Ο Λυκάων είχε 50 γιούς από πολλές συζύγους και μόνο μια κόρη την Καλλιστώ.

Η Καλλιστώ, όπως φανερώνει και το όνομα της, ήταν μια από τις ωραιότερες νύμφες. Ο Δίας εμφανίστηκε στη Καλλιστώ, είτε με τη μορφή της Άρτεμης, σύμφωνα με κάποιους συγγραφείς, είτε ως Απόλλων σύμφωνα με κάποιους άλλους, ή ακόμη ως λιοντάρι προκειμένου να την αποπλανήσει. Η εγκυμοσύνη της Καλλιστούς δεν άργησε να αποκαλυφθεί, όταν η Άρτεμη με τις υπόλοιπες Νύμφες αποφάσισαν να λουστούν σε μια πηγή στο όρος Μαίναλο. Κατά την διάρκεια της παραμονής τους εκεί, η Άρτεμη αντιλήφθηκε την ύβρη της Καλλιστούς, την παραβίαση, δηλαδή, του όρκου παρθενίας. Μέσα στην οργή της, η Άρτεμη μεταμόρφωσε την Καλλιστώ σε αρκούδα. Αυτή είναι η παλιότερη μορφή του μύθου, όπως την παραδίδει ο Ησίοδος στο έργο Έργα και `Ημέραι. Το αρχέτυπο κείμενο δεν σώζεται, όμως χάρη στο έργο του Απολλοδώρου πληροφορούμαστε, για την αρχική μορφή του μύθου.

Jupiter aperçoit Callisto (ο Δίας ερωτεύεται την Καλλιστώ), Nicolaes Berchem, 1656 μ.Χ., ιδιωτική συλλογή. Απεικονίζει τον Δία την ώρα, που ερωτεύεται την Καλλιστώ. 

Μία παραλλαγή του μύθου, που χρονολογείται από τον 5ο αιώνα π.Χ υποστηρίζει, πως υπεύθυνος για την μεταμόρφωση ήταν ο Δίας. Αυτή η εκδοχή, εμφανίζεται για πρώτη φορά στην επίκληση που κάνει η Ελένη στην Καλλιστώ στο ομώνυμο έργο του Ευριπίδη.  Ο Δίας, σύμφωνα με τα λόγια της Ελένης, ήταν εκείνος, ο οποίος μεταμόρφωσε την Καλλιστώ, προκειμένου η εγκυμοσύνη της να ξεφύγει από την προσοχή της Ήρας, η οποία όμως γνώριζε καλά τι είχε συμβεί και είχε πείσει την Άρτεμη να σκοτώσει την Καλλιστώ σαν άγριο θηρίο.

Σύμφωνα με μία τρίτη παραλλαγή του μύθου, η οποία αποδίδεται μάλλον στον Καλλίμαχο  και ήταν ευρέως διαδεδομένη στους ρωμαϊκούς χρόνους, η μεταμόρφωση της Καλλιστούς οφείλεται στην Ήρα. Η Ήρα μεταμόρφωσε την Καλλιστώ σε αρκούδα, εξαιτίας της ζήλειας της. Όλες οι παραλλαγές έχουν ένα κοινό παρονομαστή, ότι ο Δίας διαφύλαξε το παιδί του, το οποίο κινδύνευε να χαθεί μαζί με τη μητέρα του· είτε το άρπαξε ο ίδιος, είτε έστειλε τον Ερμή να αρπάξει το παιδί από την κοιλιά της. Το παιδί ονομάστηκε Αρκάς και το ανέθρεψε η μητέρα του Ερμή, η Μαία. Υπάρχουν ορισμένοι συγγραφείς, ωστόσο, οι οποίοι υποστηρίζουν, ότι ο Λυκάων για να εκδικηθεί το Δία, ο οποίος αποπλάνησε την μοναδική του κόρη, τη Καλλιστώ, έσφαξε τον Αρκά. Όταν η Καλλιστώ γέννησε ο Λυκάων άρπαξε το παιδί και αφού το έσφαξε πρόσφερε τα ψημένα του κομμάτια στο Δία ως δείπνο. Ο Δίας κατάλαβε πως είναι το παιδί του και οργισμένος, μεταμόρφωσε το Λυκάωνα σε λύκο, έκαψε με κεραυνούς το σπίτι του και επανέφερε στη ζωή τον Αρκάδα, ο οποίος στη συνέχεια έγινε γενάρχης της Αρκαδίας.

Ο Οβίδιος  συμπληρώνει την ιστορία, περιγράφοντας τη ζωή της Καλλιστώς με τη νέα μορφή της ως αρκούδα. Μεταμορφωμένη σε αρκούδα η Καλλιστώ συναντά τον θηρευτή γιο της Αρκά, που ασκείται στο κυνήγι. Η μεταμόρφωση των δυο τους από τον Δία σε αστερισμούς γίνεται, ώστε να αποφευχθεί η μητροκτονία . Οι δυο τους θα βρεθούν στον ουρανό πλάι ο ένας στον άλλο, ως Μεγάλη Άρκτος η Καλλιστώ και ως Μικρή Άρκτος, φύλακας της Μεγάλης Άρκτου, ο Αρκάς. Η Μεγάλη και η Μικρή Άρκτος είναι αειφανής αστερισμοί κατ΄εντολή της Ήρας, η οποία διέταξε τον Ωκεανό, ο οποίος αντιπροσώπευε τον ουρανό, να μην επιτρέψει ποτέ στους αστερισμούς αυτούς να βρουν ξεκούραση στους κόλπους του.

 

La Nymphe Callisto, séduite par Jupiter sous les traits de Diane ( ο Δίας με την μορφή της Άρτεμης και η Καλλιστώ), François Boucher, 1763 μ.Χ., Μητροπολιτικό μουσείο της Νέας Υόρκης. Απεικονίζει τον Δία, όποιος έχει λάβει τη μoρφή της θεάς Άρτεμης, να αποπλανεί την Καλλιστώ.

Οι τρείς κυριότερες σωζόμενες απεικονίσεις της Κλασσικής – ελληνιστικής  περιόδου είναι οι παρακάτω συνοπτικά:

1. Η πρωιμότερη εικονογραφική παράσταση εντοπίζεται σε ένα θραύσμα αγγείου, που εκτίθεται στην Αμερική. Αποδίδεται μάλλον στο ζωγράφο της Μαύρης Μανίας, ένας σημαντικός ζωγράφος της Απουλίας στην Κάτω Ιταλία. Χρονολογείται το 390 – 380 π.Χ και σήμερα εκτίθεται στο μουσείο Καλών Τεχνών στη Βοστώνη των ΗΠΑ (13.206). Η Καλλιστώ παρουσιάζεται κατά την διάρκεια της τέλεσης της μεταμόρφωσης. Πίσω της υπάρχει ένα δέντρο ενώ στα αριστερά της, υπήρχε μία άλλη φιγούρα, από την οποία έχει σωθεί μόνο μια μικρή αναλογία. Πιθανότατα να ήταν κυνηγός, όπως αυτός που υπάρχει στην τριφυλλόσχημη οινοχόη της επόμενης παραγράφου.
2. Η παράσταση της τριφυλλόσχημης οινοχόης της εικόνας αποτελεί τη δεύτερη κατά χρονική σειρά απεικόνιση του μύθου. Αποδίδεται στο ζωγράφο Ιλίου Πέρσεως, χρονολογείται το 370-360 π.Χ. και εκτίθεται στο μουσείο Γκέττυ (J. Paul Getty Trust) στο Μαλιμπού, των ΗΠΑ (72.AE.128). Η Καλλιστώ παρουσιάζεται να αντιλαμβάνεται την αρχή τέλεσης της μεταμόρφωσής σε αρκούδα. Το δεξί πόδι της έχει μία κλίση κάτω από το μηρό, έχοντας με αυτό τον τρόπο, μια κατάλληλη στάση για γέννα. Φορά ένα χιτώνα ο οποίος αφήνει εκτεθιμένη την αριστερή πλευρά από την οποία ξεκινά η μεταμόρφωσή της. Το πρόσωπο της είναι τρομαγμένο καθώς αντιλαμβάνεται, ότι τα χέρια της γίνονται πόδια ζώου, τα δάχτυλά της γίνονται μυτερά νύχια και το τρίχωμα ξεκινά να βγαίνει από τα μπράτσα της. Ανάμεσα στα βράχια διακρίνονται οι λόγχες της καθώς και δέρμα άγριου ζώου[1]. Αυτή η απεικόνιση είναι συμβολική νύξη για τον τάφο της Καλλιστούς, ο οποίος, σύμφωνα με τον Παυσανία [2] ήταν ένα ψηλό ανάχωμα με δένδρα στην κορυφή, πάνω στον οποίο υπήρχε το ιερό της. Πλάι στο βράχο απεικονίζεται το βρέφος της, το οποίο θα πάρει ο Ερμής για να το δώσει  στη μητέρα του να το αναθρέψει.
3. Άλλη μία απεικόνιση του μύθου εντοπίζεται στον καλυκωτό κρατήρα της εικόνας και αποδίδεται στον Ζωγράφο της Δικαιοσύνης. Χρονολογείται το 360 π.Χ και σήμερα εκτίθεται στο μουσείο Κρεμόνας, Ιταλίας (28139).  Στο κέντρο της παράστασης τοποθετείται η Καλλιστώ καθιστή, από πάνω της η Λύσσα, στα αριστερά της ο Ερμής με τον Αρκά,  και στα δεξιά της σε χαμηλότερο επίπεδο η θεά Άρτεμη, μαζί με τον Απόλλωνα. Η Καλλιστώ αντιλαμβάνεται την Λύσσα και  προσπαθεί να προστατευθεί από την μανία της. Η Άρτεμη, δείχνει προς το μέρος της Καλλιστούς  με το δεξί χέρι, ενώ με το αριστερό κρατά το βέλος της. Η σκηνή αυτή απεικονίζει την Καλλιστώ τη στιγμή ακριβώς πριν τη μεταμόρφωσή της σε αρκούδα, εφόσον η Καλλιστώ δεν παρουσιάζει κανένα σημάδι μεταμόρφωσης όπως μυτερά αυτιά, τρίχωμα ή νύχια. Η παρουσία της Λύσσας αποτελεί καινοτομία προκειμένου να υπογραμμιστεί η δραματικότητα του επεισοδίου.[1]

[1] AntK 20, 100  [A.D Trendall]

[2] AntK 20, 100 [A.D Trendall],  Σύμφωνα με τον Παυσανία στο έργο του ’Αρκαδικά 35, 8, αυτή ήταν η μορφή του ιερού της Καλλιστούς.